منطقه آزاد انزلی از سال ۱۳۷۲ با هدف توسعه اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش صادرات در شمال ایران تأسیس شد. اما با گذشت بیش از دو دهه، این منطقه آنطور که انتظار می‌رفت به قطب اصلی صادرات و جذب سرمایه‌گذار تبدیل نشده است. بررسی دلایل این وضعیت نیازمند تحلیل ابعاد مختلف اقتصادی، زیرساختی، مدیریتی و سیاسی است.
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، ضعف زیرساخت‌های حمل و نقل و لجستیک در منطقه آزاد انزلی است. علی‌رغم وجود بندر انزلی، مشکلاتی نظیر کمبود تجهیزات به‌روز، ناتوانی در پاسخگویی به حجم بالای بار، و ضعف شبکه‌های جاده‌ای و ریلی اطراف منطقه باعث شده است هزینه‌های ترانزیت بالا رفته و مزیت رقابتی منطقه کاهش یابد. در حالی که کشورهای همسایه با سرمایه‌گذاری سنگین در زیرساخت‌های حمل و نقل خود، سهم بزرگی از بازارهای صادراتی را به دست آورده‌اند، منطقه آزاد انزلی نتوانسته جایگاه مطلوبی کسب کند.

یکی دیگر از موانع بزرگ، وجود قوانین پیچیده و موانع اداری در فرآیندهای جذب سرمایه‌گذار و انجام صادرات است. ناهماهنگی بین سازمان‌های مختلف دولتی، طولانی بودن زمان اخذ مجوزها، و نبود شفافیت در سیاست‌های منطقه آزاد، موجب شده بسیاری از سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی از ورود به این منطقه صرف نظر کنند. برخلاف بسیاری از مناطق آزاد موفق که توانسته‌اند فرآیندهای خود را به سمت ساده‌سازی و تسریع پیش ببرند، منطقه آزاد انزلی همچنان گرفتار ساختارهای قدیمی و کند است.

با رشد سایر مناطق آزاد کشور و همچنین افزایش رقابت از سوی مناطق آزاد کشورهای همسایه، منطقه آزاد انزلی در جایگاهی قرار گرفته است که دیگر صرفاً به دلیل موقعیت جغرافیایی نمی‌تواند مزیت رقابتی قابل توجهی داشته باشد. برای مثال، مناطق آزاد کیش، قشم و ارس به واسطه سیاست‌های حمایتی، زیرساخت‌های مدرن و برنامه‌های جذب سرمایه‌گذار توانسته‌اند سهم بزرگی از بازارهای صادراتی را به خود اختصاص دهند. این امر باعث شده منطقه آزاد انزلی از چشم سرمایه‌گذاران و صادرکنندگان کمرنگ‌تر شود.

برخی کارشناسان معتقدند ضعف در برنامه‌ریزی استراتژیک و مدیریت توسعه منطقه آزاد انزلی نیز یکی از دلایل اصلی عدم رشد قابل توجه آن است. نبود طرح‌های توسعه بلندمدت، تغییرات مدیریتی مکرر و نبود هماهنگی بین نهادهای مختلف در اداره منطقه باعث شده است روند توسعه این منطقه پراکنده و غیرمتمرکز باشد. همچنین کمبود اقدامات بازاریابی موثر برای معرفی ظرفیت‌ها و مزیت‌های منطقه آزاد انزلی در سطح بین‌المللی از دیگر نقاط ضعف است.

در مجموع، تبدیل نشدن منطقه آزاد انزلی به مرکز ثقل صادرات و جذب سرمایه‌گذار پس از دو دهه فعالیت، نتیجه مجموعه‌ای از عوامل ساختاری، مدیریتی و رقابتی است. اصلاح زیرساخت‌ها، تسهیل قوانین و مقررات، تدوین برنامه‌های توسعه منسجم و بهره‌گیری از مزیت‌های جغرافیایی منطقه، می‌تواند گام‌های موثری در جهت بهبود جایگاه این منطقه بردارد. بدون اجرای این اصلاحات، تداوم وضعیت موجود به معنی از دست رفتن فرصت‌های مهم اقتصادی برای منطقه و کشور خواهد بود.